Ziangtin Chin Khawpi Ṭhawn A Rak Si (How Chin Capital Was Moved)

Chin Khawpi Ziangtin Ṭhawn A Rak Si

By: Dr. Vumson Suantak

(Hi simfiangnak ca hi Dr. Lian Hmung Sakhong ih cabu: Chin Ramkulh Khawpi timi ka lehnak ih ka ngan mi a si. Anih cun “Mirang an ra thlen ihsin Haka cu Chinram nisuahnak lam khawpi ah a cang tin a ngan. Ka theih bancin ahcun 1964 hlan cu Haka hi ziangtik hmanah Chinram nisuahnak lam khawpi a rak si dah lo. Chinram nisuahnak lam khawpi thuhla simfiangnak lo hlawm ka duh.

Mirang in Chin Hills an rak lak lai-ah Sizang le a kiangkap rak latu ralkap hotu General White hmin zulhin hmin an pekmi Fort White tiih an kawh mi Thangmual ah an camp hmaisabik an rak ret. Fort White cu Sizang ram ah a rak um. Kum 1892 ah ramthukhel bawi upa Carey cu Sizang le Tedim ram lalpawl in thah an rak tum. Thah tumtupawl cu Kaptel khua ihsin Thuam Thawng, Thuam Thawng ih fapa Heilei lal Pau Dal, Khan Dal le Sizang lalpawl tla an si.

Haka Baptist Church, Photo taken by Khai Cin Pau (Realtor)

Annih cun Carey cu laksawng kan lo pe ding tin an rak sawm. Asinan, laksawng pek ding ni a ra thlen tikah Carey cu tlunlam bawi upa in hmun dang feh ding ih thu an rak pek ruangah a ai-awh ah Arakan myo-uk in laksawng a rak laksak. Carey phiar tumtu pawl in myo-uk cu Mirang pawl ih milai a si ruangah kan rak hmuak dingih kan phil ding tin thubawhcahnak an tuah. Annih cun Lusei, Haka, Tlaisun le Zahau lalpawl cu an theihterih an lungkimnak an la.

Myo-uk an thah ruangah Mirang pawl in an headquarters cu Falam ah an ṭhawn ih cutin Falam cu Chin Hills District khawpi ah a cang. Culai ah Chin Hills District ah Tedim, Falam le Haka an tel. Chin Hills Battalion cu Falam ah a rak um. Chin Hills Battalion ah Mirang Cozah hrangih hnaṭuan Kala ralkap le tualsuak/local ralkap lut thar pawl an tel. Tualsuak/Local ralkap pawl ralbawi dingih khaisan an si hlan sung cu Mirangpawl in ralbawi upa an ṭuan. Deputy Commisioner cu Falam ih thuneitu sangbik a rak si. Carek le Thirhri thawihnak zung an rak din.  Palik pawl tla Falam ah an rak ret. Cutin 1892 ihsin Falam cu Chin Hills District khawpi a rak si.

Dr. Vumson Suantak
Photo: NIKONGHONG

Zalennak ngah a si tikah Pakokku district ih rak um dah mi Matupi, Mindat (Kanpetlet) le Arakan District ih rak um mi Paletwa district cu Chin Hills District ah bet an si. A ram zaten Chin Special Division tin an ko ih Falam cu an khawpi a rak si. Asinan Mindat-ih Cho hrinhnam a si mi Chin Affairs Minister Pu Vumtu Maung cu Falam ah zung to loin Rampi vuanzi upapawl thawn Rangoon ah zung a rak to. Chin Special Division Commissioner cu Falam ah zung a rak to ih lairelnak cu amai thuneihnak hnuai-ah a rak um. Cun AFPFL Cozah hnuai-ah Pu Sing Htang le Pu Za Hre Lian cu Chin Affairs Ministers an siih Rangoon ah zung an to.

1958 ah Cozah dinglai AFPFL cu hmun hnih ah an ṭhenaw ih Hngetkhoh AFPFL cu mi tam sawn an si. Curuangah Haka district ih Pu Ral Hmung in Chin Affairs Minister a run ṭuan. A ṭuan veten Chin Khawpi cu Haka ih ṭhawn lohli ding in thupek a suah. Asinan a thupek tuahsuak a si hlanah culai-ih Caretaker Cozah Prime Minister Ne Win in Pu Ral Hmung cu thlun tengteng ding mi thupek: nangmahte na bang ding maw, na hnaṭuan cawlhter na si ding a rak ti. Pu Ral Hmung cu a hna in a cawl ih khawpi cu ṭhawnsuak lo in a rak um.

Hakha
Photo: zomielibrary.com

General Ne Win in 1962 ih thuneihnak a laksal tikah Chin Council members dingah amai duhmi a hril ih Major Son Kho Lian cu Chairman ah a ret. Son Kho Lian in Rampi khawpi Rangoon le Kale-Kabaw-Myttha-Gankaw Phairawn pawl thawi pehtlaihawk a awlsamnak dingah tin lairelnak zung cu Kalemyo ah a ret.  Kalemyo ih Chin lairelnak zung a um cu kawlpawl in an duhlonak vawikhat an rak langter. Hngetkhoh AFPFL ih kawl member hrekkhat in Kalemyo cu Chinram a si loih Shan-Burman khua a si ruangah an lairelnak zung khal um ding a si lo tin Ne Win ih hnenah an lungkimlonak thu an rak sim.

Ne Win, Son Kho Lian le Chin Council members: Northern Burma Army Commander Colonel Lun Tin, amah sangtu Colonel Van Kulh, Chin Council Secretary Pu Ṭuang Hmung le amah sangtu Pu Ngun To pawl meeting an tuahnakah Ne Win in Kalemyo ih lairelnak zung cu hmun dang ih ṭhawn a duh thu Son Kho Lian hnenah a sim. Kalemyo ih lairelnak zung cun Ne Win ih thinlung a hnaihnawkter ruangah hmun dang khuitawk ih nan ṭhawn khalle a pawi lo a ti. Son Kho Lian le council member pawl in khui tawk hmun ah kan ṭhawn le a ṭhabik pei tin thungaithlak in thu an ruat, hrekkhat in Kalemyo saklam ih um Webula lole Chin Special Division le Burma ramri ih um Gankaw kiangkap ah ṭhawn sehla tin thurawn an pe.

Falam, former Capital of Chin Hills (1892 – 1974)

Meeting an ṭheh hnuah Lun Tin in Son Kho Lian hnenah putar in a thinlung a thleng leh ding ruangah lairelnak zung ṭhawn ding cu thupipa tukah ruat duh ciamco aw hlah a ti. Lun Tin cu Mandalay headquarters ih a tlun hnu tawkfang ah ni reilote hmun dangih a feh a ṭul. Culaifang ah Colonel Van Kulh in Chin khawpi cu Haka ah ziangtik ṭhawn si seh ti thu Pu Ngun To a rak dawr rero. Van Kulh le Ngun To hi Haka district milesa an si. Pu Tuang Hmung le Lun Tin ih um lo cu a tawnawk ngelcel tikah Van Kulh in Chin Council Secretary hnenah lairelnak zung cu Haka ih ṭhawn dingin thirhri a thawih. Ngun To in thirhri thawih mi a ngah veten Haka ih lairelnak zung ṭhawn ding cu furpi ruahcen feh sukso harsat lai can asinan sunsun zanzan in a tawlrel cih.

Lairelnak zung ṭhawn ding thusuak cu Lun Tin in a theih tikah Kalemyo ah thirhri dang a thawih nan Haka ih ṭhawn fel a si tiang Ngun To in cui thirhri thawih mi cu a rak thup. Colonel Lun Tin in Kalemyo ihsin Haka ih Chin lairelnak zung ṭhawn a si thu a zingzawi. Cuilaiah Ne Win Cozah hnuai-ih um Lothlo Zung (Agricultural Department) ah thubuai a rak um ih Lun Tin cu cui thubuai ah a tel. Ralkap ihsin Lun Tin a suah tikah cui thubuai cu khar a si. Cutiih ṭanṭhat khuarih ralkap pawl merhkawinak in Haka cun Chin khawpi sinak a co ih Chin pawl in an pupa san ihsin Shan pawl thawi an rak ṭawmawk mi ram ṭha cu an hloh ta. A thupibik mi cu cangantu (Dr. Lian Hmung Sakhong) ih timi “Mirang an ra thlen ihsin” ti siloin Chin lairelnak zung Kalemyo ihsi ṭhawn a si hnu lawngah Haka cu Chin khawpi ah a rung cang.

(Pu Lian Uk in khawpi ṭhawn thuhla ih Van Kulh a hnawihnihawk ahcun nunsimnak/hremnak tawng ding a si nan tiah a sim. Ka zummi pakhat cu Lun Tin kha a hnaṭuan in banter si hlah sehla Col. Van Kulh in nunsimnak a tawng ding, Lun Tin cawlhter a si ruangah vanṭhatah Van Kulh in nunsimnak a rak tawng lo…)

PDF File thawn Download duh hrang => Hinah Hmet AW

Tawlreltu; The Chin Times

Calettu: John That Luai

 

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *